فرش یکی از مهم‌ترین وسایلی است که برای هر خانه‌ی ایرانی لازم است. اگرچه امروزه در اکثر خانه‌های ایرانی شاهد فرش ماشینی هستیم، ریشه و اصالت این کالای اساسی به فرش دستبافت بر می‌گردد. به گفته‌ی گزنفون مورخ یونانی می‌نویسد: ایرانیان برای اینکه بسترشان نرم باشد قالیچه زیر خود می‌گسترند. فرش از دیرباز در فرهنگ و هنر ایرانیان نقش داشته است و با آن عجین شده است. قدمت فرشبافی ایرانیان به حدود ۲ تا ۳ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. در حفاری‌های شهر سوخته و محوطه‌های باستانی بین‌النهرین، وسایل و ابزارآلات قالی‌بافی یافت شده که نشان از قدمت ۴ تا ۵ هزار ساله رواج این هنر کاربردی در ایران زمین دارد.
فرش‌های عتیقه که یادگار ایران زمین باستان هستند ارزش مادی و معنوی بسیاری دارند. با این حال در کنار رشد روز افزون تولید فرش ماشینی، فرش دستبافت همچنان در شهرهای مختلف تولید شده و به عنوان کالایی لوکس در منازل به کار می‌رود. در این مقاله قصد داریم تا شما را با فرش دستبافت و انواع آن آشنا کنیم.
فهرست مطالب
بافت فرش دستبافت
فرش دستبافت ایرانی در مناطق مختلف شهری، روستایی و عشایری تولید می‌شود که در آن با استفاده از الیاف پشمی یا ابریشیم گره‌های مخصوصی ایجاد شده و نقشه‌ی فرش پیاده می‌شود. نقشه‌ای که برای فرش دستبافت استفاده می‌شود یادگار طرح‌های قدیمی یا العام گرفته از محیط پیرامون و طبیعت است. بر خلاف فرش ماشینی، بافت فرش دستبافت ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول می‌کشد و همین موضوع ارزش معنوی و مادی آن را افزایش داده و سبب افزایش مقاومت، دوام و عمر آن می‌شود. انواع مختلف، گبه، فرش پشمی، ابریشمی و غیره در این دسته از فرش‌ها قرار می‌گیرند.
• فرش شهری
فرشی که در شهر بافته شده، ظریف است، رج‌شمار آن بالاست و دارای نقشه و طرح ویژه‌ای است.
• فرش روستایی
فرشی است که به صورت ساده و ابتدایی در روستاها اکثراً بدون نقشه (ذهنی باف) بافته می‌شود.
• فرش عشایری
مثل فرش روستایی، ساده و ابتدایی است و نقوش برخاسته از محیط و زندگی ایل نشینان دارد. فرش ایلی در اندازه‌های کوچک به صورت زمخت و درشت‌باف تولید شده و بافتی پیچیده دارد که اغلب در فاصله‌های معین منگوله‌های کوتاه پشمی به آن وصل می‌کنند.
انواع فرش دستبافت از نظر شیوه‌ی بافت
فرش دستباف از نظر شیوه‌ی بافت و نحوه‌ی قرار گیری تار و پود، به سه دسته تقسیم می‌شود :
فرش تمام لول
فرشی که قوس گره در پشت فرش، ۹۰ درجه بوده و دارای شیارهای عمیق در پشت فرش است. تارها با یکدیگر فاصله نداشته و بافت محکم است.
فرش لول
تارها به اندازه‌ی قطر نخ با یکدیگر فاصله داشتهو بافت به شیوه‌ی حصیری است یعنی در هر رج، چله زیر و رو شده و تارها یکی در میان از پشت قالی دیده می‌شوند.
فرش نیم لول
قوس گره در پشت فرش، ۴۵ درجه است.
عناصر سازنده‌ی فرش دستبافت
ساختار فرش دستبافت زیربنای تولید فرش ماشینی است و فرش ماشینی تقلیدی از آن است. ساختار فرش دستبافت از عناصر مختلفی مانند، تار، پود، چله و پرز تشکیل شده است که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
تار
تار به مجموعه‌ای از نخ‌های عمودی گفته می‌شود که از بالا تا پایین فرش کشیده شده و گره به دور آن زده می‌شود. انتهای آزاد نخ تار، ریشه‌ی فرش را تشکیل می‌دهد.
پود
نخ پود از بین رشته‌های تار رد شده و وظیفه‌ی آن محکم نگه داشتن گره‌های فرش است. نخ پود قبل و بعد از هر رج گره از بین تار رد شده و قالیباف سپس با شانه محکم بر روی پود ضربه می‌زند تا گره در جای خود محکم شده و و فرش بافت منسجمی داشته باشد.
چله و پرز
پرز در واقع بخش اساسی فرش است که نقش و نگار فرش را تشکیل می‌دهد. ارتفاع پرز نقش مهمی در ضخامت و ظرافت آن دارد. در برخی موارد پرز فرش بلند بوده و در موارد دیگر کوتاه تا نقش و نگار فرش بیشتر نمایان شود. جنسرز در فرش دستبافت معمولا از نخ پنبه یا ابریشم یا ترکیبی از هر دو و گاهی اوقات موی بز یا شتر است مه به صورت گره بر روی تار و پود قرار می‌گیرد.
ساختار نخ فرش دستبافت
الیافی که برای تار و پود و پرز فرش استفاده می‌شود بایستی در ابتدا ریسیده شود. ریسندگی امری بسیار پیچیده است که عواملی مانند جهت تابیدن دوک نخ در آن تاثیر دارد. برای مثال اگر جهت حرکت دوک نخ ریسی موافق عقربه‌های ساعت باشد رشته شبیه حرف S انگلیسی شده و اگر جهت حرکت خلاف عقربه‌های ساعت باشد رشته شبیه حرف Z می‌شود. در ادامه رشته‌های ریسیده شده در خلاف جهت ریسندگی به هم تابیده شده و نخ تولید می‌شود. هر چه تعداد رشته‌هایی که به هم تابیده می‌شود بیشتر باشد، نخ ضخامت بیشتری خواهد داشت.
جنس فرش دستبافت
در تولید فرش دستبافت از نخ‌هایی از جنس‌های مختلف استفاده می‌شود:
نخ ابریشم
نخ ابریشم از پیله‌ی کرم ابریشم به دست آمده و علی‌رغم قطر نازک و لطیف، نسبت به نخ پشمی دوام و استحکام بیشری دارد. بافت فرش دستبافت با نخ ابریشم امری طولانی و طاقت‌فرساست زیرا به علت نازکی نخ ابریشم تعداد رج‌های استفاده شده بسیار افزایش می‌یابد. از این رو رجشماری فرش دستبافت ابریشمی بالای ۶۵ بوده و همین موضوع سبب افزایش قیمت آن می‌شود. البته نرمی، ظرافت و لطافت منحصر به فرد فرش ابریشمی قیمت بالای آن را توجیه می‌کند. ابریشم نسبت به دیگر نخ‌ها نرم‌تر و ظریف‌تر است. نخ‌های دیگر بعد از بافت ارتفاعی حدود یک سانتی‌متر از تار و بود دارند اما نخ ابریشم به دلیل ظرافت و نرمی که دارد روی کار خوابیده و ارتفاع کمتری نشان می‌دهد و سبب ایجاد نمایی برجسته می‌شود.
علاوه بر ظرافت و زیبایی، ابریشم رنگ و لعاب بسیار براق و چشم‌نوازی دارد و با نگاه کردن از جهات مختلف حاب فرش رنگ‌های متنوعی را خواهید دید. این موضوع از ویژگی‌های بسیار خاص و منحصر به فرد فرش ابریشمی دستبافت است.
نخ کرک
امروزه در بازار به فرش دستبافتی که با پشم مرغوب بافته شود کرکی می‌گویند که اشتباه است. کرک در اصل موی زیر دشت شتر است که به ندرت می‌توان آن را تهیه کرد و میزان کرکی که از شتر به دست می‌اید در حدی نیست که بتوان از آن فرش تولید کرد. با این حال طلق تعریف قبلی فرش کرکی که از پشم با کیفیت و مرغوب بافته می‌شود کیفیت بسیار بالاتری داشته و گران‌تر است.
نخ پشم
نخ پشمی رایج‌ترین نخی است که در فرش دستبافت مورد استفاده قرار می‌گیرد. این نخ از رسیندگی پشم گوشفند تهیه می‌شود. پشم گوسفند ایرانی ضخیم بوده و برای استفاده در نخ پشمی برای فرش دستبافت بسیار مناسب است. این ضخامت سبب استحکام فرش تولید شده می‌شود. در برخی از مناطق عشایری کردستان و سنندج نخ‌های پشمی کاملا ارگانیک بوده و از رنگ‌های گیاهی برای رزنگرزی آن‌ها استفاده می‌شود. عوامل مختلفی مانند نژاد و سن گوشفند، زمان پشم‌چینی و محل چرای گوسفند بر کیفیت نخ پشمی تاثیرگذار هستند. پشم غالب گوسفندان ایرانی زرد کمرنگ بوده و رنگ‌پذیری بهتری نسبت به پشم‌های رنگ‌های دیگر دارد. نخ پشمی اگرچه به صورت عمده در نخ پرز استفاده می‌شود.، در برخی مناطق از آن برای تار و پود هم استفاده می‌کنند.
انواع گره در فرش دستبافت
نخ پرز همانگونه که گفته شد قسمت اصلی فرش را تشکیل داده و بر روی تار یا چله گره زده شده و سپس به وسیله‌ی پود محکم می‌شود. در مناطق گوناگون از روش‌های مختلفی برای گره‌زنی استفاده می‌شود. در ادامه با برخی از آن‌ها آشنا می‌شویم:
گره ترکی
در این گره پرز فرش به دور دو تار زیر و رو گره می‌خورد. دلیل نامگذاری این گره به دلیل استفاده‌ی قالی‌های مناطق ترک زبان مانند شیروان، گنجه، تبریز، همدان و غیره از این گره است. این گره که گره‌ی متقارن هم نامیده می‌شود به کمک قلاب انجام شده و نسبت به دیگر گره‌ها محکم‌تر است.
گره‌ی فارسی
گره‌ی فارسی بیشتر در فرش‌های دستبافت مناطق فارسی زبان مانند، اراک، کاشان، نائین، اصفهان و غیره بافته می‌شود.
گره تک تار
این گره همانگونه مه از نامش پیدا است بر روی یک تار بسته شده و در بافت قالی‌های ظریف مانند قالی‌های تصویری به کار می‌رود.
محاسبه‌ی تراکم فرش دستبافت
برای شمارش تعداد گره و در نتیجه محاسبه‌ی تراکم فرش از روش‌های مانند رجشماری، خانه و خفت استفاده می‌شود.
شمارش با خفت
خفت یکی از قدیمی‌ترین روش‌های محاسبه‌ی تراکم در ایران است. در این روش ۶.۵ سانتی‌متر از پشت فرش را اندازه‌گرفته و تعداد گره‌ها شمرده می‌شود. مقادیر ۷۵، ۷۴ یا ۶۰ ممکن است در این میزان وجود داشته باشد. البته خفت بالا به معنای کیفیت بالاتر فرش نیست و تنها بافت فرش را نشان می‌دهد.
رج شماری
رجشماری روشی مشابه خفت است با این تفاوت که در آن ۷ سانتی‌متر از فرش اندازه‌گیری می‌شود و عددی بین ۴۰ تا ۶۰ برای تعداد گره‌ها به دست می‌آید.
خانه
این روش برای شمارش گره‌های فرش کاشان و اصفهان کاربرد دارد که در آن هر ده گره یک خانه محسوب می‌شود. از این رو نصف عرض فرش اندازه‌گیری شده و سپس تعداد گره‌ها شمارش می‌شود. برای مثال اگر ۴۲۰ گره در نصف عرض فرش شمارش شد فرش ۴۲ خانه برابر با ۳۰ رج است.
خصوصیات فرش دستبافت مناطق مختلف
در این قسمت به بررسی فرش دستبافت شهرهای مختلف ایران می‌پردازیم و خصوصیات آن‌ها را بیان می‌کنیم.
فرش دستبافت کاشان
قالی دستباف کاشان همانند فرش ماشینی کاشان در سطح ایران و جهان شناخته شده است و در طرح‌ها و رنگ‌های متنوع به فروش می‌رسد. زیبایی بی‌حد و کیفیت بی‌نظیر فرش دستبافت کاشان موجب شده است خرید و فروش توسط مشتریان رونق داشته باشد. کاشان همواره یکی از اصلی‌ترین شهرهای بافت فرش دستبافت در ایران بوده است. قدمت اولین فرش‌های بافته‌شده در این شهر به سده ۱۷ میلادی برمی‌گردد.
تار و چله فرش دستبافت کاشان از پنبه است اما در قدیم از ابریشم هم استفاده می‌شد. برای پرز فرش هم از پشم و کرک استفاده می‌شود و گاهی هم ابریشم به این ترکیب اضافه می‌شود. فرش دستبافت کاشان در عین استحکام و اسنجام بسیار نرم و ظرف است و رنگرزی الیاف فرش عموما با رنگ‌های گیاهی انجام می‌شود. فرش دستبافت کاشان ممکن است در مشخصات زیر تولید شود:
- پشمی: رج‌شمار ۲۸ الی۳۲
- کرک: رج‌شمار ۳۵ الی۴۰
- کاشان کرک چله ابریشم: رج‌شمار ۴۵ الی۶۰
شهر کاشان به عنوان پایتخت فرش دستبافت و قطب بین المللی فرش ماشینی در جهان شناخته شده است . با استناد به مدارک موجود قالی های دستبافتی که در دوره صفویه در این شهر بافته شده در حال حاضر در موزه های مختلف جهان نگهداری می‌شود.
در فرش کاشان از نخ‌های مرغوبی ماندد پشم سبزوار استفاده می‌شود که جزو مرغوب‌ترین پشم‌های حال حاضر در ایران و جهان بوده و در بافت اصیل‌ترین و اعلاترین فرش‌های ایرانی استفاده می‌شود. فرش بافته‌شده در کاشان عموماً به فرش محتشم شناخته می‌شود که نظیر آن در ایران و جهان وجود ندارد.
فرش دستبافت تبریز
طرح‌هایی که در فرش تبریز استفاده می‌شود به نام طراح و نقاش آن نامگذاری می‌شود. برای مثال: تقی‌زاده، صفویان و غیره.
فرش خراسان
قالی دستبافت مشهد معمولا شامل طرحی منحنی به ترنج مرکزی، زمینه‌ای شلوغ و حاشیه‌های گلدار است. رنگ‌های خاکی، آبی و قرمز تیره از رنگ‌های اصلی فرش خراسان هستند. پرز فرش خراسان از پشم نرم و در ارتفاع کم بوده و بافت ظریفی دارد که به صورت گره‌های فارسی بافته می‌شوند.
فرش قم
قم سابقه‌ی طولایی در فرش دستبافت ندارد اما اخیرا در این بازار فعالیت خوبی داشته است. فرش قم معمولا از رنگ‌های طلایی و زرین در کنار آبی، قرمز و عاجی استفاده می‌کند. امروزه تعداد رنگ‌های به کار رفته در فرش قم به بیش از ۴۰ رسیده است که به صورت طبیعی رنگرزی می‌شوند.
فرش نائین
مانند شهر قم، نائین نیز در زمینه‌ی فرش دستبافت قدمت چندانی ندارد و تاریخ آن به کمتر از صد سال می‌رسد. پرز پشمی بر روی تار پنبه‌ای به صورت گره‌ی فارسی با ارتفاعی کوتاه بافته شده و گاهی اوقات هم تار ابریشمی در این فرش به کار می‌رود.
فرش بختیاری
ایل بختیاری بافنده‌ی معروف طرح خشتی در ایران است. این فرش با تار پنبه‌ای و پود پشمی بافته شده و در عین سبکی یکی از بادوام‌ترین فرش‌های ایرانی است. فرش خشتی متشکل از لوزی و چهارگوش‌هایی خشت مانند است که گل یا حیوانات و پرندگان درون آن‌ها نقش می‌بندد.
۷ دیدگاه